Dị ứng hóa chất là tình trạng ngày càng phổ biến, khi con người tiếp xúc thường xuyên với mỹ phẩm, chất tẩy rửa.... Bệnh không chỉ gây ngứa ngáy, nổi mề đay, mà còn có thể dẫn đến phản ứng nghiêm trọng như khó thở, tụt huyết áp, thậm chí sốc phản vệ.
Dị ứng hóa chất là gì?
Dị ứng hóa chất là phản ứng quá mức của hệ miễn dịch khi cơ thể tiếp xúc với một chất hóa học nào đó, dù ở nồng độ thấp. Khi gặp dị nguyên, cơ thể sẽ sinh kháng thể và giải phóng histamin, gây ra hiện tượng ngứa, mẩn đỏ, sưng, thậm chí khó thở.
Tình trạng này khác với kích ứng hóa chất – vốn chỉ là phản ứng cơ học, khiến da đỏ, rát hoặc châm chích nhẹ và thường biến mất nhanh sau khi ngừng tiếp xúc. Trong khi đó, dị ứng hóa chất có thể tiến triển nặng dần, tái phát và để lại di chứng trên da hoặc hệ hô hấp nếu không được điều trị đúng cách.
Nguyên nhân gây dị ứng hóa chất
Nguyên nhân chủ yếu xuất phát từ việc cơ thể tiếp xúc lặp lại với các hóa chất có trong sản phẩm sinh hoạt, môi trường hoặc thực phẩm.
Người bệnh có thể bị dị ứng qua da khi dùng xà phòng, nước tẩy rửa, thuốc nhuộm, kim loại như niken, crom... hoặc qua đường hô hấp khi hít phải khí clo, amoniac, dung môi trong sơn và nước hoa. Ngoài ra, hóa chất trong thực phẩm chế biến sẵn, chất bảo quản, phẩm màu nhân tạo, thuốc trừ sâu hay mỹ phẩm cũng là những tác nhân phổ biến.
Theo các chuyên gia Trường Cao đẳng Dược Sài Gòn, người có cơ địa nhạy cảm hoặc làm việc trong môi trường tiếp xúc hóa chất thường xuyên – như ngành công nghiệp, vệ sinh, làm tóc – có nguy cơ cao bị dị ứng mạn tính.
Nguồn hóa chất gây dị ứng thường gặp
Trong cuộc sống hằng ngày, các loại mỹ phẩm, nước giặt, dung môi sơn, nước hoa hay vật liệu kim loại đều có thể chứa những chất dễ gây dị ứng. Một số thành phần như paraben, formaldehyde, phthalates, chất tạo màu, chất bảo quản hoặc latex trong găng tay y tế có thể khiến da viêm đỏ, ngứa rát, nổi mụn nước.
Thậm chí, việc tiếp xúc lâu dài với khí thải xe cộ, khói thuốc lá hoặc hơi xăng dầu cũng có thể gây kích ứng đường hô hấp, làm người bệnh hắt hơi, ho khan hoặc khó thở. Ở nhóm nhạy cảm, những phản ứng này tiến triển thành dị ứng thực sự, gây viêm mũi hoặc hen phế quản.
Cơ chế gây dị ứng hóa chất
Khi hóa chất đi vào cơ thể qua da, đường hô hấp hoặc tiêu hóa, chúng kết hợp với protein tạo thành phức hợp lạ. Hệ miễn dịch “ghi nhớ” phức hợp này và tạo phản ứng mạnh mẽ khi tiếp xúc lại, dẫn đến hiện tượng nổi mề đay, sưng phù, ngứa dữ dội, thậm chí sốc phản vệ.
Những phản ứng dị ứng không chỉ phụ thuộc vào nồng độ hóa chất mà còn vào cơ địa mỗi người. Có những bệnh nhân chỉ tiếp xúc thoáng qua cũng phát ban toàn thân.
Triệu chứng nhận biết
Dị ứng hóa chất thường biểu hiện rõ trên da với các dấu hiệu đỏ, ngứa, nổi mề đay hoặc viêm da tiếp xúc. Trường hợp nặng có thể gây phồng rộp, rỉ dịch hoặc để lại sẹo. Ngoài ra, người bệnh có thể gặp các triệu chứng hô hấp như hắt hơi, sổ mũi, ho, khò khè; hệ tiêu hóa có thể bị ảnh hưởng với cảm giác buồn nôn, đau bụng, tiêu chảy; thậm chí rối loạn thần kinh, mệt mỏi, hoa mắt, tụt huyết áp khi phản ứng lan rộng toàn thân.
Nếu xuất hiện tình trạng khó thở, sưng môi, lưỡi, chóng mặt hoặc mất ý thức, người bệnh cần được cấp cứu ngay vì đó có thể là dấu hiệu của sốc phản vệ – phản ứng dị ứng nghiêm trọng nhất.
Chẩn đoán và điều trị
Để xác định nguyên nhân, bác sĩ sẽ khai thác tiền sử tiếp xúc hóa chất, thói quen sinh hoạt và làm việc, đồng thời tiến hành xét nghiệm IgE hoặc test áp bì (Patch test) để xác định loại dị nguyên gây phản ứng.
Điều trị dị ứng hóa chất chủ yếu là loại bỏ yếu tố gây dị ứng, kết hợp thuốc kháng histamin, thuốc chống viêm hoặc corticoid trong trường hợp nặng. Nếu dị ứng qua da, người bệnh cần rửa sạch vùng tiếp xúc bằng nước mát, bôi kem làm dịu và tránh gãi để hạn chế viêm nhiễm. Với phản ứng toàn thân, việc điều trị phải được thực hiện tại cơ sở y tế để theo dõi và xử trí kịp thời.
Biện pháp phòng ngừa
Phòng bệnh luôn là giải pháp hiệu quả nhất. Người có cơ địa nhạy cảm nên đọc kỹ thành phần sản phẩm trước khi sử dụng, thử trên vùng da nhỏ và tránh dùng hóa chất mạnh. Khi làm việc trong môi trường công nghiệp hoặc vệ sinh, cần mang đồ bảo hộ, khẩu trang, găng tay chống hóa chất.
Ngoài ra, nên ưu tiên dùng mỹ phẩm thiên nhiên, hạn chế thực phẩm chế biến sẵn và vệ sinh da hằng ngày bằng sản phẩm dịu nhẹ, không chứa hương liệu. Việc rửa sạch rau củ quả, uống nhiều nước và tăng cường vitamin C, E giúp cơ thể thải độc tốt hơn.
Vai trò của giáo dục y học trong phòng ngừa dị ứng
Theo giảng viên Cao đẳng Y sĩ đa khoa Trường Cao đẳng Dược Sài Gòn, việc hiểu rõ cơ chế dị ứng và nhận biết sớm triệu chứng giúp người dân chủ động phòng tránh, đặc biệt với nhóm làm nghề y, hóa mỹ phẩm hay công nghiệp hóa chất. Trong chương trình đào tạo, sinh viên được học về miễn dịch, da liễu và độc chất học – nền tảng quan trọng để ứng dụng trong khám chữa bệnh và tư vấn sức khỏe cộng đồng.
Dị ứng hóa chất là bệnh lý tuy không mới nhưng đang có xu hướng gia tăng nhanh do con người tiếp xúc nhiều hơn với các sản phẩm hóa học trong sinh hoạt. Việc điều trị đòi hỏi kết hợp y học và thay đổi thói quen hằng ngày. Khi có biểu hiện nghi ngờ, người bệnh cần đến bác sĩ chuyên khoa miễn dịch – dị ứng để được chẩn đoán và hướng dẫn điều trị đúng cách.
