Tại sao NSAIDs bị chống chỉ định ở người mắc hen suyễn?

NSAIDs ức chế COX và gây nguy cơ cho người hen suyễn

Để giải thích vì sao NSAIDs gây bất lợi cho người mắc hen, cần bắt đầu từ tác động cốt lõi của thuốc lên hệ enzyme cyclooxygenase (COX). Đây cũng là phần kiến thức nền tảng mà sinh viên ngành dược, đặc biệt những bạn đang quan tâm xét tuyển Cao đẳng Dược, sẽ gặp rất thường xuyên trong môn Dược lý học. Hiểu đúng cơ chế thuốc không chỉ mang tính học thuật mà còn liên quan trực tiếp đến an toàn của bệnh nhân trên thực tế.

NSAIDs hoạt động bằng cách ức chế hai dạng enzyme COX-1 và COX-2, khiến quá trình tổng hợp prostaglandin bị suy giảm. Prostaglandin vốn là chất trung gian gây viêm, đau và sốt, nhưng đồng thời cũng đảm nhiệm một số vai trò bảo vệ như duy trì lớp nhầy dạ dày hay điều hòa chức năng tiểu cầu. Khi COX bị ức chế, cơ thể giảm được phản ứng viêm nhưng lại tạo ra một “lỗ hổng sinh hóa”: acid arachidonic không đi theo con đường COX nữa, buộc phải chuyển hướng sang con đường lipoxygenase. Đây chính là điểm mở đầu cho chuỗi phản ứng bất lợi đối với người mắc hen suyễn.

Như vậy, việc ức chế COX – tưởng chừng chỉ đơn giản là giảm prostaglandin – lại kéo theo hàng loạt hệ quả sinh học, đặt nền móng cho nguy cơ bùng phát cơn hen sau khi dùng NSAIDs.

Tăng leukotriene – mấu chốt khiến NSAIDs gây cơn hen

Một trong những lý do khiến NSAIDs đặc biệt nguy hiểm với người hen chính là sự tăng mạnh của leukotriene khi con đường COX bị chặn. Đây là phản ứng mang tính hệ thống, liên quan đến cả miễn dịch, sự nhạy cảm của đường thở và mức độ viêm mạn tính. Những kiến thức này cũng là nội dung trọng tâm được giảng dạy trong các chương trình đào tạo dược, chẳng hạn tại Cao đẳng Dược Tp Hồ Chí Minh, nơi sinh viên phải nắm vững cơ chế sinh hoá để hiểu sâu hơn về tác dụng và rủi ro của thuốc.

Khi COX bị ức chế, acid arachidonic chuyển hóa qua hệ enzyme 5-lipoxygenase (LOX), từ đó tăng mạnh sản xuất leukotriene — đặc biệt là nhóm leukotriene cysteinyl (LTC₄, LTD₄, LTE₄). Những chất này được xem là “tác nhân co thắt phế quản mạnh”, có thể gây phù nề niêm mạc, tăng tiết chất nhầy, làm hẹp đường thở và kích hoạt cơn hen cấp trong thời gian ngắn sau khi dùng thuốc.

Ở người có cơ địa nhạy cảm, chỉ một liều nhỏ aspirin hoặc NSAID không chọn lọc đã có thể gây khó thở, khò khè, nghẹt ngực, thậm chí dẫn đến cơn hen nguy hiểm. Ngoài ra, sự tăng sản leukotriene còn liên quan đến phản ứng viêm mạn tính ở đường hô hấp, khiến bệnh nhân dễ tái phát các triệu chứng hơn so với người không mắc hen.

Chuỗi chuyển hóa này cho thấy nguy cơ không xuất phát từ dị ứng thuốc mà đến từ chính phản ứng sinh học của cơ thể, tạo nên lý do rõ ràng khiến NSAIDs bị chống chỉ định ở bệnh nhân hen suyễn.

Ai thuộc nhóm nguy cơ cao và cách xử lý an toàn khi cần dùng thuốc?

Bên cạnh cơ chế gây co thắt phế quản, việc nhận biết nhóm bệnh nhân dễ gặp phản ứng với NSAIDs là yếu tố quan trọng để giảm thiểu rủi ro trong điều trị. Ở các cơ sở đào tạo dược như Trường Cao đẳng Dược thành phố Hồ Chí Minh, sinh viên luôn được nhấn mạnh rằng đánh giá nguy cơ trước khi dùng thuốc là bước cốt lõi trong tư vấn và thực hành lâm sàng.

Những đối tượng có nguy cơ cao bao gồm:

• Người từng bị khò khè hoặc lên cơn hen sau khi dùng aspirin hay các NSAIDs khác.
• Người mắc hội chứng AERD (hen – viêm mũi xoang – nhạy cảm aspirin).
• Người có polyp mũi hoặc viêm xoang mạn, nhóm này thường dễ tăng sản leukotriene hơn bình thường.

Khi gặp những bệnh nhân thuộc nhóm nguy cơ, nên tránh các NSAIDs không chọn lọc, đặc biệt là aspirin, ibuprofen, diclofenac… Thay vào đó, paracetamol ở liều phù hợp thường được xem là lựa chọn an toàn hơn. Trường hợp bắt buộc dùng NSAIDs, bệnh nhân phải được theo dõi sát sau uống liều đầu tiên để phát hiện sớm dấu hiệu co thắt phế quản. Việc đánh giá nguy cơ và lựa chọn thuốc thay thế phù hợp sẽ giúp hạn chế tối đa biến cố hô hấp, đảm bảo hiệu quả và an toàn cho người bệnh.

NSAIDs mang lại lợi ích lớn trong điều trị nhưng lại tiềm ẩn rủi ro đáng kể ở bệnh nhân hen suyễn do làm tăng mạnh sản xuất leukotriene — tác nhân gây co thắt phế quản. Hiểu rõ cơ chế này giúp bác sĩ, dược sĩ và người bệnh lựa chọn thuốc hợp lý hơn, từ đó hạn chế biến chứng và đảm bảo an toàn điều trị lâu dài.

*LƯU Ý: Nội dung bài viết chỉ mang tính chất tham khảo, phục vụ mục đích học tập của sinh viên Trường Cao đẳng Dược Sài Gòn và không thay thế cho tư vấn y khoa!